cây chàm mèo-Strobilanthes flaccidifolius Nees

 cây chàm mèo

Ở vùng rừng núi phía Bắc nước ta có một loại cây nhỏ thường mọc nơi ẩm ướt hoặc được người dân trồng để nhuộm vải màu xanh chàm gọi là cây chàm mèo. Cây chàm mèo có tên khoa học là Strobilanthes flaccidifolius Nees, họ Ôrô - Acanthaceae. Cây sống nhiều năm, cao từ 50 - 100cm, thân nhẵn, phân nhiều nhánh, cành, các mấu phình to lên. Lá mọc đối, phiến lá hình bầu dục, thon dài 10-12cm, mép khía răng. Hoa mọc thành bông màu lam tím, phía trên loe ra có 5 thùy, quả nang dài. 

Ngoài công dụng nhuộm vải, chàm mèo còn được biết đến như một cây thuốc quý. Bộ phận dùng: Lá được chế biến khô gọi là thanh đại, thân rễ và rễ gọi là bản lam căn. Lá thu hái lúc cây xanh, tươi tốt, giai đoạn bánh tẻ nghĩa là không non quá hoặc không già quá, đem về phơi khô. Có thể chế thanh đại thành dạng bột bằng cách ngâm lá chàm mèo vào vại nước cho đến khi nẫu nát, vớt bỏ bã lá, kiềm hóa bằng một ít vôi cục, quấy đều, vớt lấy bọt chàm nổi lên trên mặt, phơi khô trong bóng râm, nghiền nhỏ để dùng. Rễ có thể thu hoạch sau khi hái lá, rễ được đào lên, rửa sạch, phơi khô.

Theo Đông y, lá và rễ chàm mèo đều vị đắng, tính hàn, quy vào 2 kinh can, vị. Có tác dụng thanh nhiệt, giải độc, lương huyết dùng chữa các chứng bệnh cấp tính: sốt cao, nhức đầu, miệng khát, phát ban, chảy máu cam, lỵ, mụn nhọt độc, mẩn ngứa, viêm họng, nhiễm khuẩn huyết, viêm amidan, viêm đường hô hấp. Nghiên cứu gần đây cho thấy thanh đại có tác dụng tốt trong việc chữa trị ung thư bạch cầu do có chứa indirubin. Rễ chàm mèo (bản lam căn) còn dùng chữa viêm não truyền nhiễm, viêm não B, thương hàn,quai bị.

Những bài thuốc thường dùng có chàm mèo

Bài 1: Rễ chàm mèo 30g, hoàng cầm 15g, huyền sâm 10g, cát cánh 10g, liên kiều 10g, sài hồ 10g, ngưu bàng 10g, thăng ma 3g, mã bột 5g, cam thảo 5g, trần bì 5g, cương tàm 5g, bạc hà 5g. Sắc uống ngày một thang. Công dụng: chữa cảm nhiễm độc tà, sốt cao, sợ lạnh, đầu mình đau nhức, khát nước, kém ăn, rêu lưỡi vàng nhợt.

Bài 2: Lá chàm mèo khô 15g (tươi 30g) kim ngân hoa 30g, thạch cao sống 20g. Sắc uống ngày một thang, chia 2-3 lần. Tác dụng: Chữa viêm não, sốt cao, khát nước

Bài 3: Chữa cảm mạo phong nhiệt: Rễ chàm mèo 15g, đại thanh diệp 10g, cát cánh 10g, bạc hà 9g, sinh cam thảo 3g. Sắc lấy 200ml uống một lần ngày một thang, uống 2-3 thang.

Bài 4: Chữa trẻ em bị cảm mạo dẫn đến các bệnh về hô hấp như viêm họng, viêm amidan, người khó chịu, sốt cao, miệng khát: Dùng lá chàm mèo khô 10g. Sắc uống, chia 2 lần trong ngày. Trường hợp bệnh nặng: Rễ chàm mèo 30g, hoàng cầm 15g, áp chích thảo 30g, xạ can 9g, quán chúng 12g. Sắc uống ngày một thang, chia 2-3 lần.

Bài 5: Chữa viêm họng, ban sởi, loét miệng, mẩn ngứa: Rễ chàm mèo 12g, hoàng bá 8g, kim ngân hoa 10g, đại hoàng 9g, cam thảo 5g. Sắc uống.

Bài 6: Chữa bệnh sởi kết hợp với viêm phổi: Rễ chàm mèo 9g, kim ngân hoa 9g, thiên hoa phấn 3g, hạnh nhân 3g, huyền sâm 6g, mạch môn đông 3g, tang diệp 3g, tiền hồ 3g, cam thảo 1,5g. Sắc uống ngày một thang, chia 2-3 lần, uống 3-4 thang.

Bài 7: Chữa viêm amidan, sưng hạch ở cổ: Lá chàm mèo khô 15g, bồ công anh 15g; huyền sâm 12g. Sắc uống.

Bài 8: Chữa ban đỏ kết vảy thể huyết nhiệt: Rễ chàm mèo 15g, hạt ích mẫu 15g, tử thảo bì 15g, đan bì 15g, bạch truật 15g, ngân hoa 15g, sinh địa 15g, phục linh 10g, bạch tiên bì 15g, kinh giới 10g, cam thảo 3g. Sắc uống ngày một thang chia 3-4 lần, liên tục 3-4 thang.

Bài 9: Chữa viêm da do tiếp xúc với thuốc bảo vệ thực vật hoặc sâu bọ đốt: Lá chàm mèo 30g, xích thược 20g, hồng hoa 10g, đào nhân 15g, tạo thích 30g, sơn giáp sao 10g. Sắc uống ngày một thang, bã thuốc đem đun lại 2 lần, lấy nước rửa nơi bị bệnh.

Bài 10: Chữa viêm gan truyền nhiễm thể hoàng đản cấp tính: Rễ chàm mèo 50g, kim tiền thảo 50g, sa tiền 20g, chỉ xác 20g, nhân trần 50g, hoàng cầm 25g, mộc hương 15g, mang tiêu (hòa sống) 15g. Sắc uống ngày một thang, liên tục 15-30 thang.

Bài 11: Chữa quai bị: dùng rễ chàm mèo 18g, xích tiểu đậu 15g, thanh bì 6g, kim ngân hoa 6g, cam thảo 3g. Sắc uống ngày một thang chia 2 lần, dùng 2-4 thang. Hoặc rễ chàm mèo 18g, kim ngân hoa 9g, hạ khô thảo 9g, cam thảo 3g. Sắc uống ngày một thang chia 3 lần, uống 3-4 thang.

Bài 12: Chữa viêm kết mạc cấp tính, đau mắt đỏ, kết mạc sung huyết, mí mắt sưng to, chảy nước mắt: Rễ chàm mèo 20g, bồ công anh 18g, hoàng liên 10g, từ hoa địa đĩnh 15g, liên kiều 15