BÁCH BỘ

Bách bộ còn được gọi là dây ba mươi, củ rận trâu, dây dẹt ác… Dược liệu này mang trong mình tính bình, vị ngọt, đắng, qui vào kinh phế nên thường được sử dụng để điều trị ho, lao phổi. Ngoài ra dược liệu còn có tác dụng kháng khuẩn, tiêu diệt ký sinh trùng và khắc phục một số bệnh lý liên quan đến đường hô hấp.

Thông tin cơ bản về tính vị, thành phần hóa học, tác dụng dược lý và những bài thuốc từ Bách bộ

Tên gọi, phân nhóm

Tên gọi khác: Củ rận trâu, dây ba mươi, sam síp lạc (Tày), dây dẹt ác, mùi sấy dòi (Dao), pê chầu chàng (H’mông), bẳn tam síp (Thái), bách nãi, bà phụ thảo, mang bách bộ, bách bộ thảo, thấu dược, bà luật hương, cửu trùng căn, cửu thập cửu điều căn…

Tên khoa học: Stemona tuberosa Lour

Thuộc họ: Bách bộ (danh pháp khoa học: Stemonaceae)

Đặc điểm sinh thái

Mô tả

Bách bộ là một loại cây leo, thân cây nhỏ và nhẵn. Dược liệu thường có chiều dài từ 6 – 8m. Lá mộc so le hoặc mọc đối, có hình dạng giống trái tim, đôi khi thuôn dài gân nổi rõ trên mặt lá. Gân phụ chạy dọc từ cuống lá đến ngọn lá, có 10 – 12 gân phụ. Hoa to, có màu đỏ, hoa mọc thành cụm ở nách lá. Mỗi hoa có 2 cánh đài với chiều dài khoảng 4cm, có 2 lá đài và có 4 nhị.

Quả dược liệu hình nang, dài khoảng 3,5cm. Quả chứa từ 2 – 8 hạt. Rễ củ thường có từ 10 – 30 củ, đôi khi có đến 100 củ. Củ có chiều dài từ 15 – 20cm, đường kính từ 1,5 – 2cm, Củ có vị ngọt, có màu trắng vàng. Hậu củ rất đắng.

Phân bố

Bách bộ mọc hoang ở khắp nơi. Tuy nhiên chúng thường phân bố nhiều tại những vùng đồng núi.

Bộ phận dùng, thu hái, chế biến và bảo quản

Bộ phận dùng: Rễ củ Bách bộ. Củ càng lâu năm càng có công dụng chữa bệnh cao.

Thu hái: Thu hái chủ yếu vào cuối mùa thu đến đầu mùa xuân năm sau trong thời gian chồi cây chưa hoạt động. Trước khi thu hoạch người bệnh cần cắt bỏ dây thân, nhổ bỏ hết lượng dây choai, đào toàn bộ củ dược liệu, sau đó mang đi rửa sạch và phơi khô.

Chế biến:

• Đào lấy toàn bộ lượng củ già, mang về rửa sạch và cắt bỏ phần rễ hai đầu. Nhúng củ dược liệu qua nước sôi hoặc mang đun vừa chín. Để nguyên lượng củ nhỏ, củ lớn mang bổ đôi. Tẩm dược liệu với rượu, mang phơi nắng hoặc sấy khô (theo Bản Thảo Cương mục)
• Dược liệu mang đi rửa sạch, ủ mềm rút lõi thái mỏng phơi khô, dùng sống dược liệu. Hoặc dùng chín, tẩm mật một đêm rồi sao vàng (theo Phương Pháp Bào Chế Đông Dược).

Bảo quản: Để dược liệu tại những nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ẩm ướt.

Thành phần hóa học

Trong Bách bộ (rễ củ) chứa các alcaloid, chủ yếu là những hoạt chất có tên stemonin, oxytuberostemonin, stemin, stenin, tuberostemonin, isotuberostemonin, hypotuberostemonin; 0,83% lipid, 2,3% glucid, 9,0% protid, các acid hữu cơ (malic, suecinic, citric, formic…)…

Thành phần hóa học của Bách bộ

Tác dụng dược lý

Theo nghiên cứu dược lý hiện đại

Tác dụng kháng vi trùng

Bách bộ có khả năng kháng khuẩn đối với các loại vi khuẩn gây bệnh, bao gồm: Neisseria meningitidis, Streptococus pneumoniae, Hemolytic streptococus và Staphylococus aureus.

Tác dụng tiêu diệt ký sinh trùng

Lượng nước ngâm kiệt hoặc lượng dịch cồn của Bách bộ có khả năng tiêu diệt nhiều loại ký sinh trùng như: Muỗi, rệp, chấy rận, ấu trùng ruồi, bọ chét…

Tác dụng trong các bệnh truyền nhiễm

Dược liệu có khả năng tác động và tiêu diệt các bệnh truyền nhiễm như viêm họng, ho…

Tác động lên hệ hô hấp

Nước sắc của Bách bộ có tác dụng làm giảm các bệnh lý và những triệu chứng sau:

• Làm giảm ho do kích ứng
• Làm giảm ho do ức chế phản xạ ho
• Làm giảm trung khu hô hấp của động vật.

Đối với việc kháng Histamin gây co giật, dược liệu có tác dụng giống như một Aminophylline. Tuy nhiên chúng hòa hoãn và kéo dài hơn.

Tác dụng trị ho

Thành phần Stemonin trong dược liệu có khả năng làm giảm tính hưng phấn tại trung tâm hô hấp của động vật, ức chế những phản xạ ho. Ngoài ra dược liệu còn có khả năng chữa bệnh lao hạch.

Tác dụng kháng khuẩn

Dược liệu có khả năng tiêu diệt vi khuẩn ở ruột già. Đồng thời kháng vi khuẩn của bệnh lỵ, phó thương hàn.

Theo y học cổ truyền

Bách bộ có tác dụng diệt rận, sát trùng, nhuận phế chỉ khái. Ngoài ra dược liệu còn có tác dụng chủ trị các chứng gồm: Bách nhật khái (ho gà), phế lao, thương phong khái thấu, chàm lở, chấy rận, giun kim, ho do hư lao.

Tính vị

Vị ngọt, không độc (theo Dược Tính Bản Thảo)

Tính hơi ôn (theo Danh Y Biệt Lục)

Vị đắng, không độc (theo Nhật Hoa Tử Bản Thảo)

Vị ngọt đắng, tính hơi ôn (theo Trung Dược học)

Vị ngọt đắng, tính hơi ôn (theo Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).

Qui kinh

Qui vào kinh Phế.

Liều lượng và cách dùng

Liều lượng

Dùng 3 – 9 gram/ngày.

Cách dùng

Dùng trong: Sắc thuốc, phơi khô tán thành bột nhuyễn hoặc dùng cao lỏng để uống.

Dùng ngoài: Sắc lấy nước bôi ngoài để diệt ghẻ, chấy rận…

Liều lượng và cách dùng Bách bộ

Bài thuốc

Những bài thuốc chữa bệnh từ Bách bộ gồm:

• Bài thuốc từ Bách bộ điều trị ho lâu năm: Dùng 20 gram rễ dược liệu rửa sạch với nước muối. Thái nhỏ dược liệu và cho vào cối giã nát, chắt lấy nước cốt. Cho dược liệu vào nồi sắc lại cho đến khi dẻo quánh. Mỗi lần uống 1 muỗng canh, uống 3 lần/ngày.
• Bài thuốc từ Bách bộ điều trị ho dữ dội: Dùng rễ dược liệu rửa sạch với nước muối, cho vào rỗ và để ráo nước. Rễ nhỏ để nguyên, rễ lớn bổ đôi. Cho dược liệu vào một bình thủy tinh có nắp đậy, rót rượu đến khi ngập. Ngâm dược liệu trong 1 ngày. Mỗi ngày dùng 1 chén chia đều thành 3 lần. Hoặc dùng bách bộ và gừng tươi (cạo vỏ) rửa sạch, cho vào cối giã nát, chắt lấy nước. 2 vị bằng nhau, sắc uống 2 chén/ngày cho đến khi bệnh tình thuyên giảm.
• Bài thuốc từ Bách bộ điều trị nuốt phải đồng tiền: Dùng 160 gram rễ dược liệu sạch với nước muối, cho vào rỗ và để ráo nước. Rễ nhỏ để nguyên, rễ lớn bổ đôi. Cho dược liệu vào một bình thủy tinh có nắp đậy cùng với 750ml rượu trắng. Ngâm qua một đêm. Uống 3 lần/ngày, mỗi lần 250ml.
• Bài thuốc từ Bách bộ điều trị ho nhiều: Dùng cả dây lẫn rễ dược liệu rửa sạch với nước muối. Thái nhỏ dược liệu và cho vào cối giã nát, chắt lấy nước cốt. Trộn dược liệu với mật ong nguyên chất theo tỉ lệ 1:1. Cho dược liệu vào nồi và nấu thành cao. Ngâm nước nuốt từ từ 3 lần/ngày. Sử dụng trong 5 ngày.
• Bài thuốc từ Bách bộ điều trị ho không dứt: Dùng rễ dược liệu rửa sạch với nước muối, để ráo. Hơ dược liệu trên lửa cho đến khô. Khi dùng lấy một ít dược liệu ngậm và nuốt nước.
• Bài thuốc từ Bách bộ điều trị ho hàn cho trẻ nhỏ: Dùng rễ Bách bộ rửa sạch với nước muối, để ráo. Cho dược liệu vào chảo và thực hiện sao vàng. 30 gram ma hoàng khử mắt, rửa sạch, phơi khô. Tán bột cả hai dược liệu. Hạnh nhân bỏ vỏ, bỏ đầu nhọn, cho vào chảo và thực hiện sao vàng. Cho hạnh nhân vào nước thật sôi, vớt ra, tán thành bột. Trộn đều tất cả bột nguyên liệu, cho thêm mật ong nguyên chất vào cùng và nặng thành viên nhỏ bằng hạt bồ kết. Uống 23 viên/ngày với nước ấm.
• Bài thuốc từ Bách bộ điều trị vàng da, phù cả cơ thể: Dùng rễ dược liệu mới đào về rửa sạch với nước muối. Thái nhỏ dược liệu và cho vào cối giã nát, chắt lấy nước cốt. Đắp dược liệu lên rốn. Dùng nửa tô xôi giã mềm dẻo đắp chồng lên dược liệu. Dùng gạc hoặc khăn bông sạch băng lại trong 12 ngày hoặc đến khi nhận thấy trong ruột có mùi hôi rượu thì tiểu được và hết phù.
• Bài thuốc từ Bách bộ điều trị các loại côn trùng vào lỗ tai: Dùng rễ dược liệu rửa sạch với nước muối, để ráo. Cho dược liệu vào chảo sao vàng và nghiền nát. Trộn dược liệu với dầu mè và bôi trong lỗ tai.
• Bài thuốc từ Bách bộ điều trị giun kim: Dùng rễ dược liệu tươi rửa sạch với nước muối, để ráo. Cho dược liệu vào nồi cùng với một ít nước, sắc kẹo và thụt vào hậu môn trong 1 tuần.
• Bài thuốc từ Bách bộ điều trị giun đũa: Dùng 12 gram rễ dược liệu tươi rửa sạch với nước muối, để ráo. Cho dược liệu vào nồi cùng với 500ml nước. Sắc và uống vào mỗi buổi sáng lúc đói. Sử dụng liên tục trong 5 ngày.
• Bài thuốc từ Bách bộ điều trị quần áo có rận, rệp, chí, bò chét: Dùng Bách bộ và Tần giao cho vào cối giã nát. Cho dược liệu vào lồng tre, xông khói lên hoặc nấu thành nước giặt.
• Bài thuốc từ Bách bộ điều trị lao phổi có hang: Dùng 20 gram Bách bộ, 10 gram đơn bì, 10 gram hoàng cầm, 10 gram đào nhân rửa sạch với nước muối. Cho tất cả dược liệu vào nồi sắc cùng với 400ml nước cho đến khi lượng nước trong nồi đặc lại còn 60ml. Uống mỗi ngày 1 thang. Sử dụng liên tục từ 2 – 3 tháng.
• Bài thuốc từ Bách bộ điều trị lao phổi: Dùng 12 gram rễ dược liệu rửa sạch với nước muối. Sắc và uống dược liệu cùng với 12 gram bột Bạch cập.
• Bài thuốc từ Bách bộ điều trị ho gà: Dùng 1015 gram rễ dược liệu rửa sạch với nước muối. Sắc và uống dược liệu. Hoặc dùng 1220 gram được liệu sắc và uống với đường cát.
• Bài thuốc từ Bách bộ điều trị mề đay: Dùng 29 gram bách bộ, 8 gram bằng sa, 8 gram hùng hoàng rửa sạch với nước muối. Sắc và rửa vùng da bệnh.
• Bài thuốc từ Bách bộ điều trị viêm da mề đay, mẩn ngứa ngoài da, vẩy nến, muỗi cắn: Dùng rễ dược liệu rửa sạch với nước muối, để ráo. Thái nhỏ dược liệu và chà chát vào những vùng da bị bệnh sau khi vệ sinh da sạch sẽ.
• Bài thuốc từ Bách bộ trị rận, chí, bồ chét: Dùng 120 gram dược liệu rửa sạch và ngâm với 1 lít cồn. Sau 24 giờ thoa ngoài da.
• Bài thuốc từ Bách bộ diệt ruồi, bọ, dòi…: Dùng nước sắc dược liệu thêm ít đường. Ruồi ăn chết hết 60%, chết 100% bọ gậy.

Những bài thuốc chữa bệnh từ Bách bộ

Lưu ý

• Người tì vị hư yếu không nên dùng dược liệu
• Cây Bách bộ có khả năng sát khuẩn, diệt ký sinh trùng và nhiều bệnh lý liên quan đến nhiễm khuẩn. Tuy nhiên người bệnh không nên quá lạm dụng dược liệu vì sẽ gây ngộ độc. Để giải độc, người bệnh có thể dùng nước ép gừng tươi hoặc thêm một ít giấm ăn.